علی امام المتقین -نفس نفیس حضرت محمد(ص)

261.
وقال عليه السلام لما بلغه إغارةُ أصحاب معاويةَ على الاَنبار، فخرج بنفسه ماشياً حتى أتى النُّخَيْلَةَ فأدركه الناسُ وقالوا: يا أميرالمؤمنين نحن نكفيكَهُمْ. فقال عليه السلام : وَاللهِ مَا تَكْفُونَنِي أَنْفُسَكُمْ، فَكَيْفَ تَكْفُونَنِي غَيْرَكُمْ؟ إِنْ كَانَتِ الرَّعَايَا قَبْلِي لَتَشْكُوا حَيْفَ رُعَاتِهَا، وَإِنَّنِي الْيَوْمَ لاَََشْكُو حَيْفَ رَعِيَّتِي، كَأَنَّنِيَ الْمَقُودُوَهُمُ الْقَادَةُ، أَوِ ألْمَوْزُوعُ وَهُمُ الْوَزَعَةُ فلما قال عليه السلام هذا القول، في كلامٍ طويلٍ قد ذكرنا مختارَه في جملةِ الخُطَب، تقدّم إليه رجلان من أصحابه فقال أحدهما: إنّي لا أملك إلاّ نفسي وأخي، فَمُرْنا بأمرك يا أميرالمؤمنين نُنْفِد له. فقال عليه السلام : وأَيْنَ تَقَعَانِ مِمَّا أُريدُ

262.
وقيل: إنّ الحارث بن حَوْطٍ أتاه عليه السلام فقال: أتُرانيأظنّ أصحابَ الجمل كانوا على ضلالة؟ فقال عليه السلام : يَا حَارِ، إِنَّكَ نَظَرْتَ تَحْتَكَ وَلَمْ تَنْظُرْ فَوْقَكَ فَحِرْتَ إِنَّكَ لَمْ تَعْرِفِ الْحَقَّ فَتَعْرِفَ مَنْ أَبَاهُ، وَلَمْ تَعْرِفِ الْبَاطِلَ فَتَعْرِفَ مَنْ أَتَاهُ. فقال الحارث: فإنّي أَعتزل مع سعيد بن مالك وعبد الله بن عمر. فقال عليه السلام : إِنَّ سَعِيداً وَعَبْدَ اللهِ بْنَ عُمَرَ لَمْ يَنْصُرَا الْحَقَّ، وَلَمْ يَخْذُلاَ الْبَاطِلَ.

263.
وقال عليه السلام : صَاحِبُ السُّلْطَانِ كَرَاكِبِ الاََْسَدِ: يُغْبَطُبِمَوْقِعِهِ، وَهُوَ أَعْلَمُ بِمَوْضِعِهِ.

264.
وقال عليه السلام : أَحْسِنُوا فِي عَقِبِ غَيْرِكُمْ تُحْفَظُوا فِي عَقِبِكُمْ

265.
وقال عليه السلام : إِنَّ كَلاَمَ الْحُكَمَاءِ إذَا كَانَ صَوَاباً كَانَ دَوَاءً، وَإِذَا كَانَ خَطَأً كَانَ دَاءً.

266.
وسأَله عليه السلام رجل أَن يعرّفه ما الاِيمان. فقال: إِذَا كَانَ غَدٌ فَأْتِنِي حَتَّى أُخْبِرَكَ عَلَى أَسْمَاعِ النَّاسِ، فإِنْ نَسِيتَ مَقَالَتِي حَفِظَهَا عَلَيْكَ غَيْرُكَ، فَإِنَّ الْكَلاَمَ كَالشَّارِدَةِ، يَنْقُفُهَاهذَا وَيُخْطِئُهَاهذَا. وقد ذكرنا ما أجابه به عليه السلام فيما تقدم من هذا الباب، وهو قوله: الاِيمان على أربع شعب.

267.
وقال عليه السلام : يَابْنَ آدَمَ، لاَ تَحْمِلْ هَمَّ يَوْمِكَ الَّذِي لَمْ يَأْتِكَ عَلَى يَوْمِكَ الَّذِي قَدْ أَتَاكَ، فَإِنَّهُ إِنْ يَكُ مِنْ عُمُرِكَ يَأْتِ اللهُ فِيهِ بِرِزْقِكَ.

268.
وقال عليه السلام : أَحْبِبْ حَبِيبَكَ هَوْناًمَا عَسَى أَنْ يَكُونَ بَغِيضَكَ يَوْماً مَا، وَأَبْغِضْ بَغِيضَكَ هَوْناً مَا عَسَى أَنْ يَكُونَ حَبِيبَكَ يَوْماً مَا.

269.
وقال عليه السلام : النَّاسُ فِي الدُّنْيَا عَامِلاَنِ: عَامِلٌ عَمِلَ فِي الدُّنْيَا لِلدُّنْيَا، قَدْ شَغَلَتْهُ دُنْيَاهُ عَنْ آخِرَتِهِ، يَخْشَى عَلَى مَنْ يَخْلُفُهُ الْفَقْرَ، وَيأْمَنُهُ عَلَى نَفْسِهِ، فَيُفْنِي عُمُرَهُ فِي مَنْفَعَةِ غَيْرِهِ. وَعَامِلٌ عَمِلَ فِي الدُّنْيَا لِمَا بَعْدَهَا، فَجَاءَهُ الَّذِي لَهُ مِنَ الدُّنْيَا بِغَيْرِ عَمَلٍ، فَأَحْرَزَ الْحَظَّيْنِ مَعاً، وَمَلَكَ الدَّارَيْنِ جَمِيعاً، فَأَصْبَحَ وَجِيهاًعِنْدَاللهِ، لاَ يَسْأَلُ اللهَ حَاجَةً فَيَمْنَعَهُ.

270.
وروي أنه ذكر عند عمر بن الخطاب في أيامه حَلْي الكعبةِ وكثرتُهُ، فقال قوم: لو أخذته فجهزتَ به جيوش المسلمين كان أَعظم للاَجر، وما تصنع الكعبةُ بالْحَلْي؟ فهمّ عمر بذلك، وسأل عنه أميرالمؤمنين عليه السلام . فقال: إِنَّ القُرْآنَ أُنْزِلَ عَلَى النَّبِيِّ صلى الله عليه وآله وَالاََْمْوَالُ أَرْبَعَةٌ: أَمْوَالُ الْمُسْلِمِينَ فَقَسَّمَهَا بَيْنَ الْوَرَثَةِ فِي الْفَرَائِضِ، وَالْفَيْءُ فَقَسَّمَهُ عَلَى مُسْتَحِقِّيهِ، وَالْخُمُسُ فَوَضَعَهُ اللهُ حَيْثُ وَضَعَهُ، وَالصَّدَقَاتُ فَجَعَلَهَا اللهُ حَيْثُ جَعَلَهَا. وَكَانَ حَلْيُ الْكَعْبَةِ فِيهَا يَوْمَئِذٍ، فَتَرَكَهُ اللهُ عَلَى حَالِهِ، وَلَمْ يَتْرُكْهُ نِسْيَاناً، وَلَمْ يَخْفَ عَلَيْهِپص مَكَاناً، فَأَقِرَّهُ حَيْثُ أَقَرَّهُ اللهُ وَرَسُولُهُ. فقال له عمر: لولاك لافتضحنا. وترك الحَلْي بحاله.

271.
وروي أنه عليه السلام رُفع إليه رجلان سرقا من مال الله، أحدهما عبد من مال الله، والآخر من عُرُوضِالناس. فقال عليه السلام : أَمَّا هذَا فَهُوَ مِنْ مَالِ اللهِ وَلاَ حَدَّ عَلَيْهِ، مَالُ اللهِ أَكَلَ بَعْضُهُ بَعْضاً، وَأَمَّا الاَْخَرُ فَعَلَيْهِ الْحَدُّ، فقطع يده.

272.
وقال عليه السلام : لَوْ قَدِ اسْتَوَتْ قَدَمَايَ مِنْ هذِهِ الْمَدَاحِضِلَغَيَّرْتُ أَشْيَاءَ.

273.
وقال عليه السلام : اعْلَمُوا عِلْماً يَقِيناً أَنَّ اللهَ لَمْ يَجْعَلْ لِلْعَبْدِ ـ وَإِنْ عَظُمَتْ حِيلَتُهُ، وَاشْتَدَّتْ طِلْبَتُهُ، وَقَوِيَتْ مَكِيْدَتُهُ ـ أَكْثَرَ مِمَّا سُمِّيَ لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِص، وَلَمْ يَحُلْ بَيْنَ الْعَبْدِ فِي ضَعْفِهِ وَقِلَّةِ حِيلَتِهِ وَبَيْنَ أَنْ يَبْلُغَ مَا سُّمِّيَ لَهُ فِي الذِّكْرِ الْحَكِيمِ، وَالْعَارِفُ لِهذَا الْعَامِلُ بِهِ أَعْظَمُ النَّاسِ رَاحَةً فِي مَنْفَعَةٍ، وَالتَّارِكُ لَهُ الشَّاكُّ فِيهِ أَعْظَمُ النَّاسِ شُغُلاً فِي مَضَرَّةٍ. وَرُبَّ مُنْعَمٍ عَلَيْهِ مُسْتَدْرَجٌقص بِالنُّعْمَى، وَرُبَّ مُبْتَلىًمَصْنُوعٌ لَهُ بِالْبَلْوَى ! فَزِدْ أَيُّهَا الْمُسْتَمِعُ فِي شُكْرِكَ، وَقَصِّرْ مِنْ عَجَلَتِكَ، وَقِفْ عِنْدَ مُنتَهَى رِزْقِكَ.

274.
وقال عليه السلام : لاَ تَجْعَلُوا عِلْمَكُمْ جَهْلاً، وَيَقِينَكُمْ شَكّاً، إِذَا عَلِمْتُمْ فَاعْمَلُوا، وَإِذَا تَيَقَّنْتُمْ فَأَقْدِمُوا.

275.
وقال عليه السلام : إِنَّ الطَّمَعَ مُورِدٌ غَيْرُ مُصْدِرٍ وَضَامِنٌ غَيْرُ وَفِيٍّ. وَرُبَّمَا شَرِقَخص شَارِبُ الْمَاءِ قَبْلَ رِيِّهِ،كُلَّمَا عَظُمَ قَدْرُ الشَّيْءِ الْمُتَنَافَسِ فِيهِ عَظُمَتِ الرَّزِيَّةُ لِفَقْدِهِ، وَالاََْمَانِيُّ تُعْمِي أَعْيُنَ الْبَصَائِرِ، وَالْحَظُّ يَأتِي مَنْ لاَ يَأْتِيهِ.

276.
وقال عليه السلام : اللَّهُمَّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ تَحْسُنَ فِي لاَمِعَةِ الْعُيُونِ عَلاَنِيَتِي، وَتَقْبُحَ فِيَما أُبْطِنُ لَكَ سَرِيرَتيِ، مُحَافِظاً عَلَى رِيَاءِ النَّاسِ مِنْ نَفْسِي بِجَمِيعِ مَا أَنْتَ مُطَّلِعٌ عَلَيْهِ مِنِّي، فَأُبْدِيَ لِلنَّاسِ حُسْنَ ظَاهِرِي، وَأُفْضِيَ إِلَيْكَ بِسُوءِ عَمَلِي، تَقَرُّباً إلَى عِبَادِكَ، وَتَبَاعُداً مِنْ مَرْضَاتِكَ.

277.
وقال عليه السلام : لاَ وَالَّذِي أَمْسَيْنَا مِنْهُ فِي غُبْرِ لَيْلَةٍدَهْمَاءَ تَكْشِرُعَنْ يَوْمٍ أَغَرَّ مَا كَان كَذَاكَذا.

278.
وقال عليه السلام : قَلِيلٌ تَدُومُ عَلَيْهِ أَرْجَى مِنْ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ

279.
وقال عليه السلام : إذَا أَضَرَّتِ النَّوَافِلُ بالْفَرَائِضِ فَارْفُضُ 0 وهَا.

280.
وقال عليه السلام : مَنْ تَذَكَّرَ بُعْدَ السَّفَرِ اسْتَعَدَّ.

261

هنگامى كه خبر حمله ياران معاويه بر«انبار»و غارت كردن آنجا راشنيد شخصا پياده بطرف‏«نخيله‏»منزلگاهى در نزديكى كوفه حركت كرد،مردم خود رابه او رساندند،و عرض كردند،اى امير مؤمنان!ما به جاى تو از عهده‏آنان بر خواهيم آمد امام فرمود:

شما از عهده مشكلات خودتان بر نمى‏آئيد چگونه مشكل ديگران را از من‏دفع مى‏كنيد؟اگر رعاياى پيشين از ستم فرمانروايان خود شكايت داشتند من‏امروز از ستم رعيتم شكايت دارم گويا من پيروم و آنها زمامدار،من فرمانبرو محكومم و آنها فرمانده و حاكم.

هنگاميكه اين گفته را امام در ضمن يك سخن طولانى كه قسمت‏برگزيده‏اى‏از آن در ضمن خطبه‏ها گذشت فرمود،دو نفر از اصحابش جلو آمدند.يكى از آنهاعرض كرد من جز اختيار خود و برادرم را ندارم،امر فرما تا اطاعت كنيم،امام‏فرمود:شما دو نفر در برابر آنچه من ميخواهم(كه بسيج‏يك سپاه است)چه كارى‏ميتوانيد انجام دهيد [1]

262

ميگويند:«حارث بن حوط‏»خدمت امام آمده عرض كرد:فكرميكنى من گمان دارم اصحاب جمل(لشكر طلحه و زبير آتش افروزان جنك در بصره)گمراهند(نه،گمراه نيستند) [2]

امام در پاسخ فرمود:اى حارث تو به زيرت نگاه كرده‏اى و به بالاى سرت‏نظر نيفكنده‏اى لذا در تحير فرورفتى(و ندانستى كدام جانب را اختيار كنى)تو حق‏را نشناختى تا كسى كه حق را اخذ نموده بشناسى.و نيز باطل را هم نشناخته‏اى تاكسانى را كه طرفدار آن هستند بشناسى.

حارث گفت:بنابر اين من نيز همراه‏«سعيد ابن مالك و عبد الله بن عمر»كناره‏گيرى مى‏كنم(و بيطرف ميمانم)امام فرمود:

«سعيد»و«عبد الله بن عمر»نه حق را يارى كردند و نه باطل را خوار ساختند.

263

همنشين سلطان چون كسى است كه بر شير سوار شده،ديگران به مقام‏او غبطه ميخورند ولى خود ميداند در چه وضع خطرناكى قرار گرفته است [3]

264

نسبت‏به بازماندگان ديگران خوش رفتارى كنيد تا نسبت‏به باز-ماندگان شما همينگونه رفتار كنند.

265

سخن حكماء و دانشمندان اگر درست‏باشد داروى(شفا بخش)است‏و اگر نادرست و خطا باشد در دو بيمارى(مهلك)است

266

كسى از آن حضرت خواست تا ايمان را برايش توصيف كند.امام‏فرمود:فردا نزد من بيا تا در حضور جمعيت تو را از آن آگاه سازم،كه اگرگفته‏ام را فراموش كنى ديگرى برايت‏حفظ و نگهدارى كند چرا كه سخن همچون‏شتر فرارى است كه بعضى آنرا پيدا ميكنند و بعضى آن را نمى‏يابند. [4]

شريف رضى مى‏گويد:

اما اصل پاسخ امام را به اين شخص سابقا(در كلام 31) تحت عنوان‏«الايمان على اربع شعب: »(اربع دعائم)آورديم.

267

:اى فرزند آدم!غم و اندوه روزى كه نيامده بر آن روز كه در آن‏هستى تحميل مكن!چرا كه اگر از عمرت باشد روزيت را خداوند در آن روز ميدهد(و اگر نباشد اندوه چرا؟) [5]

268

:دوست‏خود را در حد اعتدال دوست‏بدار چرا كه ممكن است‏روزى دشمنت گردد(و نيز) دشمنت در همين حد دشمن دار زيرا ممكن است روزى‏دوست تو شود [6]

269

مردم در دنيا دو گروهند:گروهى بخاطر دنيا تلاش ميكنند و دنيايشان‏آنان را از آخرتشان باز داشته،نسبت‏به بازماندگان خود از فقر وحشت دارندولى(از فقر معنوى اخروى)خويش را در امان ميدانند،لذا عمر خود را در راه منافع‏ديگران فانى ميسازند.

گروهى ديگر:

بخاطر آنچه بعد از دنيا است كوشش ميكنند اما سهم آنها از دنيا بدون عمل بآنهاميرسد،آنها هر دو بهره(بهره دنيا و بهره آخرت)را با هم ميبرند،و هر دو سرا رابا هم مالك ميشوند.در درگاه خداوند آبرومند خواهند بود بگونه‏اى كه هر چه رابخواهند خداوند از آنها دريغ نميدارد.

270

ميگويند:در ايام خلافت عمر بن خطاب،در نزد او از زيورهاى كعبه‏و كثرت آن سخن به ميان آمد.گروهى گفتند:

اگر آن را ميگرفتى و لشكرهاى مسلمين را مجهز ميساختى اجرش بزرگتربود،«كعبه‏»زيور و زينت‏براى چه ميخواهد؟«عمر»نيز تصميم گرفت كه چنين كندو در اين باره از امير مؤمنان سؤال نمود.آنحضرت در پاسخ فرمود:

اين قرآن بر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نازل شد در حالى كه چهار نوع مال وجود داشت‏«اموال مسلمانان‏»كه آنها را طبق دستور قرآن بين ورثه تقسيم فرمود،«فيى‏ء»كه آن‏را بر مستحقان آن بخش نمود،«خمس‏»كه آنرا در مورد خود قرار داد و«صدقات‏»كه آنها را نيز در مواردش صرف كرد.و در آن هنگام زيورهاى‏«كعبه‏»بر آن بودو خداوند آنرا بر همان حال گذاشت نه اينكه از روى فراموشى آن را گذاشته باشد ووجودش بر او مخفى باشد.بنابر اين تو هم آنرا بر همان حال كه خدا و پيامبرش‏آنرا قرار داده‏اند باقى گذار.«عمر»گفت:«اگر تو نبودى رسوا ميشديم‏»و زيورهاى‏كعبه را بحال خود واگذاشت. [7]

271

ميگويند:دو نفر را خدمت آنحضرت آوردند كه از بيت المال سرقت‏كرده بودند يكى از اين دو برده بيت المال و ديگرى برده مردم [8]

امام فرمود:اما اين يكى(برده بيت المال)خودش مال خداست و حدى بر اونيست،مال خداوند،قسمتى قسمت ديگر را خورده و اما آن ديگرى بايد به شدت‏حد بر او جارى شود.و دستش قطع گردد.

272

:اگر گامهايم استوار ماند و از اين فتنه‏ها خلاص گردم امورى راتغيير خواهم داد(و بدعتهائى را كه گذارده‏اند از ميان خواهم برد)

273

يقين بدانيد كه خداوند براى بنده-اگر چه بسيار چاره جو،سخت كوش‏و در طرح و نقشه نيرومند باشد-بيش از آنچه در كتابش‏مقدر شده،قرار نداده است،و ناتوانى بنده و كمى چاره‏جوئى وى موجب نميشود،كه آنچه برايش مقرر گشته باو نرسد.كسيكه از اين حقيقت آگاه باشد و بآن عمل‏نمايد از همه كس در جلب منفعت،آسايش و راحتيش بيشتر است.اما كسيكه اين‏واقعيت را نداند و در آن ترديد داشته باشد از همه مردم گرفتارتر و زيانكارتراست چه بسيارند افرادى كه مشمول نعمت‏خداوند قرار گرفته‏اند اما اين نعمت‏مقدمه بلا و لاكت‏برايشان محسوب ميگردد.چه بسيارند افرادى كه در بلا وسختى قرار دارند اما اين وسيله‏اى براى آزمايش و تكامل آنها است،بنابر اين اى‏كسى كه ميخواهى از اين گفته بهره گيرى(و اى شنونده!)بر سپاس و شكر نعمتهابيفزا و از سرعت و شتاب در بدست آوردن دنيا بكاه.و هنگامى كه به پايان‏روزى رسيدى توقف كن![9]

274

علم خويشتن را جهل،و يقينتان را شك قرار ندهيد(يعنى)آنگاه‏كه عالم و آگاه شديد عمل كنيد و زمانى كه يقين كرديد اقدام نمائيد. [10]

275

طمع وارد كننده منافع است نه صادر كننده و بخشنده،ضامنى‏است كه وفا نميكند،بسيار شده كه نوشنده آب پيش از آنكه سيراب شود گلوگيرشده.بهر مقدار ارزش چيزى كه براى بدست آوردنش سر و دست‏شكسته ميشودبيشتر باشد،بهمان قدر مصيبت از دست دادنش زيادتر است،آرزوها چشم دل‏را كور ميكنند.بهره و سود به سوى كسى مى‏آيد كه دنبالش نرود. [11]

276

بار پروردگارا!بتو پناه ميبرم!از اينكه ظاهرم را در چشمها نيكوجلوه دهى و باطنم را در پيشگاهت زشت‏سازى.بخواهم بوسيله اعمالى كه تو ازآن خوب آگاهى،خوشبينى و احترامات مردم را براى خود حفظ و نگهدارى كنم.

و ظاهر خوبم را براى مردم آشكار كنم و اعمال بدم را فقط تو بدانى تا به بندگانت‏نزديك گردم و از رضا و خشنودى تو دور!

277

نه،سوگند به كسى كه ما را در بقاياى شب تار نگهداشت،شبى كه‏لبخند سپيده دمش از روزى روشن خبر مى‏دهد كه چنين و چنان نبوده است(هدف‏از ذكر اين عبارت بيان طرز جالب سوگند امام است)

278

كار كمى كه با نشاط آن را تداوم دهى اميدوار كننده تر است از كارزياد و خسته كننده [12] و[13].

279

هنگامى كه نافله‏ها(و مستحبات)به فرائض و واجبات زيان رسانندآنها را ترك گوئيد.

280

كسى كه دورى سفر آخرت را بخاطر داشته باشد خود را مهيا ميسازد.

توضيحها

[1]دو قسمت از اين سخن امام را در كتاب الغارات يافتيم:قسمت اول از:

«حتى اتى النخليه(و الناس يمشون خلفه حتى احاط به قوم من اشرافهم)فقالوا:

ارجع يا امير المؤمنين نحن نكفيك،فقال ما تكفنونى و لا تكفون‏انفسكم‏»جلد دوم صفحه 470 قسمت دوم:

فقام اليه رجل من الازد يقال‏«حبيب بن عفيف‏»آخذا بيد ابن اخ له....

و قال يا امير المؤمنين ها انا ذا لا املك الا نفسى و اخى،فمرنا بامرك فو الله‏لننفذن له و لو حال دون ذلك شوك الهراس و جمر الغضا حتى،ننفذك امرك اونموت دونه فدعا لهما بخير و قال لها:اين تبلغان مما نريد»(جلد دوم ص‏477-478)

[2]در مورد اين كلمه در ذيل سخن 18 تحت‏شماره 552 در مورد مدرك و هم‏در مورد مطلب آن اشاره‏اى شده است.با توجه باينكه آنچه در آنجا از امالى‏مرحوم شيخ طوسى نقل شده با آنچه در اينجا هست كمى تفاوت دارد.

البته بلاذرى در كتاب انساب الاشراف چاپ اعلمى در شرح حال امير-مؤمنان ص 238 و 274 اين سخن را نقل كرده است.

[3]آرى همنشينان سلاطين ستمگر درست‏به كسى ميمانند كه بر پشت‏شير سوار شده‏و هر آن در خطر نابودى و هلاكت قرار دارد.مردم بى‏توجه نسبت‏به مقام و موقعيت‏او رشك ميبرند اما خود او بخوبى مى‏داند كه در چه شرائطى است‏بايد تمام‏حركات خود را با دقت مطابق خواسته سلطان هماهنك سازد،كه حتى اگراشاره چشمى بر خلاف اراده او صورت گيرد،مرك او حتمى است چرا كه سلاطين‏و زمامداران هدفى جز بقاء مقام خود ندارند و در اين راه حاضرند نزديكترين‏افراد خود را چه خويشاوند و چه غير خويشاوند قربانى كنند،تاريخ مواردفراوانى از اين وضع را براى ما بازگو مى‏كند.

[4]همانگونه كه سابقا در ذيل حكمت‏شماره 30 تحت‏شماره 532 اشاره شد،سخن اينجا در حقيقت‏سؤالى است كه از امام(ع)شده و پاسخ آنرا شريف‏رضى در ضمن حكمت 30 نقل فرموده است.

بر اساس آنچه‏«غزالى‏»در كتاب‏«احياء العلوم‏»گفته،سؤال كننده‏«عمار ياسر»ولى طبق گفته كتاب‏«كافى‏»«ابن كوا»بوده است.

سخن امام(ع)درباره ايمان در كتب مختلفى بطور پراكنده آمده،وعلت آن اين است كه هر كدام از نويسندگان،آن قسمت را كه مى‏خواسته‏اند ازاصل سخن جدا كرده و در كتاب خود آورده‏اند كتابهائى كه قسمتهاى مختلف‏اين سخن را آورده‏اند عبارتند از:

«تحف العقول‏»ص 162 اصول كافى ج 2 ص‏49«قوت القلوب‏»ج 1 ص‏382 و ص‏407،«حلية الاولياء»ج 1 ص 74 و 75 و خصال ج 1 ص 108.

نويسنده مصادر نهج البلاغه پس از نقل مدارك اين سخن اضافه مى‏كند:

«در صورت مراجعه به مدارك بالا و ضم و ضميمه روايات نقل شده بيكديگر،بخوبى روشن مى‏شود كه آنچه شريف رضى در اينجا آورده جزء خطبه‏106 بوده‏است كه قسمتى از آن در نهج البلاغه آمده است....

و سؤال كننده‏«عمار ياسر»و يا«ابن كوا»است،سئوال در يك روز شده‏و جواب در روز ديگرى.

و نيز روشن ميشود كه اين خطبه در خانه امام(ع)انجام شده،بدينگونه‏كه حضرت دستور داده آنرا نوشته‏اند و براى مردم خوانده‏اند.و نيز فهميده‏ميشود كه سخن 268 نيز دنباله اين كلام بوده است‏».

(مصادر نهج البلاغه ج 4 ص 215)

[5]«ابن قتيبه‏»در«عيون الاخبار»ج 2 ص 371 و«مبرد»در كتاب‏«كامل‏»ج 1 ص 92 آنرا نقل كرده‏اند.

يكى از مشكلاتى كه دنياى امروز با آن دست‏به گريبان است مسئله نگرانيهاو نا اميديها است، دانشمندان روانى در اين مسئله مطالعه كرده و راههاى‏گوناگونى را پيشنهاد كرده‏اند،امام عليه السلام در ضمن حكمت‏بالا راه غلبه بر نگرانى و نااميدى را روشن‏ساخته كه انسان با عمل به اين دستور از مشكل نجات خواهد يافت،و آن اين‏است كه غم و اندوه روزهائى را كه نيامده،بر اندوه و مشكلات امروز نيفزايد،اگر انسان چنين كند به آرامش فكرى خواهد رسيد زيرا بيشتر نگرانيها از آينده واحيانا از گذشته است.

و اتفاقا دانشمندان در اثر مطالعات به همين موضوع رسيده‏اند كه براى‏آرامش خاطر بايد درهائى بر روى گذشته و آينده بست تا آرامش خاطر پيدا كرد.

مى‏توانيد براى آگاهى بيشتر به كتاب‏«راه غلبه بر نگرانيها»مراجعه كنيد.

[6]«و شاء»در كتاب‏«الظرف و الظرفاء»ص 32 و«حرانى‏»در«تحف العقول‏»ص 201 و«ابو حيان توحيدى‏»در«الصدايق و الصداقه‏»ص 70 و«بلاذرى‏»در«انساب الاشراف‏»ج 5 ص 95 و تعدادى ديگر از نويسندگان آن را نقل‏كرده‏اند.

امام(ع)در اينجا مرز دوستى و دشمنى در زندگى اجتماعى را مشخص ساخته،و به انسان توصيه مى‏كند كه در زندگى خويش هم براى دوستى و هم براى دشمنى‏راههائى باقى بگذارد، نه در دوستى افراط كند و تمام اسرار زندگى در اختيار دوست‏بگذارد كه اگر با او دشمن شد در برابر مشكلى قرار بگيرد و نه در دشمنى افراط كند كه راهى براى دوست‏شدن باقى نگذارد،آرى افراط در هيچكدام از اين دوصحيح نيست زيرا انسانها بالاخره به يكديگر نياز دارند و به هم مى‏رسند بنا براين بايد راهى براى رفاقت‏باز باشد.در يك ضرب المثل فارسى مى‏خوانيم‏«كوه‏به كوه نمى‏رسد آدم به آدم مى‏رسد».

و از طرفى زندگى اجتماعى برخوردهائى بهمراه دارد.بنابر اين امكان‏دارد در اثر اين بر خوردها و كم گذشتى‏ها بين دو دوست اختلاف ايجاد شود لذاهر چيز بايد در حد خود باشد.

[7]اين سخن در كتاب‏«صحيح بخارى‏»ج‏3 ص 81 كتاب‏«الحج‏باب كسوة‏الكعبه‏»و در«سنن ابى داود»ص‏317 و«سنن ابن ماجه‏»ج 2 ص‏269 و«سنن بيهقى‏»ج 5 ص‏159 و كتابهاى ديگرى آمده است.

[8]كلينى در كتاب‏«كافى‏»ج‏7(كتاب الحدود)ص 264 اين سخن را نقل‏كرده.

در بدو نظر اين سخن مبهم به نظر مى‏رسد و ابهام آن به واسطه كلمه‏«عروض‏»است ولى پس از دقت معلوم مى‏گردد كه‏«عروض‏»به معناى‏«ساير مردم‏»است‏لذا ابهامى باقى نمى‏ماند و معنا چنين مى‏شود كه يكى از اين دو سارق،خود ازبيت المال بوده و ديگرى از ساير مردم.

[9]اين سخن قسمتى از يك روايت طولانى است كه در«تحف العقول‏»ص 154آمده است.

[10]امام عليه السلام در ضمن اين سخن،پرده از اين حقيقت‏برداشته كه علم بتنهائى‏فايده‏اى ندارد بلكه علم مقدمه عمل است،و اگر بآن عمل نشود جهل خواهدبود،چرا كه با جهل تفاوتى ندارد،و همچنين يقين اگر به دنبال آن اقدام به عمل‏نشود،در حقيقت‏شك است.زيرا شك و ترديد است كه مانع از عمل مى‏شود،امايقين عمل را به همراه مى‏آورد.

[11]اين سخن را«نويرى‏»در كتاب‏«نهاية الارب‏»ج‏3 ص‏336 با مختصرتفاوتى آورده است.

[12]اين سخن را«ابن قاسم‏»در كتاب‏«روض الاخيار»صفحه 202 آورده‏است.

[13]از درسهاى جالب و پرارزشى كه امام در اين سخن بيان فرموده و انسانهارا راهنمائى فرموده اين است اگر كه كارها را مرتب و مداوم انجام دهند پر بركت‏تراست تا كار زياد و غير مداوم كارها هنگام شروع اگر از تداوم برخوردار شودپيشرفت‏خواهد كرد نه كارهائى كه سنگين است و خسته كننده و معمولا پيامدندارد.